Rapport over de rechtsstaat 2025

Bron artikel

Bron rapport 

Het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens (FIRM) publiceert, in samenwerking met zes andere mensenrechteninstellingen en via het Europees Netwerk van Nationale Mensenrechteninstellingen (ENNHRI), een nieuwe stand van zaken over het respect voor de rechtsstaat in België.

Uitgebreide samenvatting AI

Bron: Uittreksels uit "Report-Rule-of-Law-2025-ENNHRI_Belgium.pdf"

Gecoördineerd door: Federaal Instituut voor de Bescherming en de Bevordering van de Rechten van de Mens (FIRM-IFDH)

Medeauteurs: FIRM-IFDH, Unia, Myria, Combat Poverty, Insecurity and Social Exclusion Service, Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen (CTRG-CCSP), Vlaams Mensenrechteninstituut (FLANHRI), Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen (IGVM-IEFH).

Datum: 2025

Hoofdthema's en Belangrijkste Ideeën/Feiten:

Dit rapport, samengesteld door diverse Belgische instellingen met een mensenrechtenmandaat, biedt een diepgaande analyse van de stand van zaken met betrekking tot de rechtsstaat en mensenrechten in België in 2025. De belangrijkste bevindingen en aanbevelingen concentreren zich op de volgende gebieden:

1. Onafhankelijkheid, Effectiviteit en Inrichting van Nationale Mensenrechteninstituten (NHRI's):

• Accreditatiestatus en Aanbevelingen: België heeft momenteel twee NHRI's met B-status, wat wijst op gedeeltelijke naleving van de beginselen van Parijs: FIRM-IFDH en Unia. De SCA (Sub-Committee on Accreditation van GANHRI) heeft aanbevelingen geformuleerd voor beide instellingen met betrekking tot hun mandaat, rapportage, pluralisme, selectie en benoeming, financiering en functionele immuniteit.
• Inter-federalisering van FIRM-IFDH: Een kernaanbeveling voor FIRM-IFDH is de uitbreiding van het mandaat voorbij het federale niveau via een samenwerkingsakkoord tussen de verschillende regeringen. Dit is ondanks vermelding in regeringsakkoorden nog niet gerealiseerd. FIRM-IFDH pleit actief voor deze inter-federalisering om A-status te verkrijgen.
• Toegangsrechten FIRM-IFDH: Een aanbeveling voor FIRM-IFDH betreft onbelemmerde en onaangekondigde toegang tot plaatsen van vrijheidsbeneming en relevante documenten. Hoewel de Wet van 21 april 2024 toegang tot plaatsen van vrijheidsbeneming heeft toegekend in het kader van het Preventiemechanisme (NPM), is dit beperkt tot de reikwijdte van het NPM-mandaat.
• Financiering van NHRI's: Adequate financiering is een punt van zorg. FIRM-IFDH pleit voor de nodige financiële middelen om het mandaat effectief uit te voeren. Unia's financiering zal met 25% worden gereduceerd, wat de duurzaamheid van initiatieven zoals het "legaal beschermingsfonds" in gevaar brengt. FLANHRI's budget zou direct van het Vlaams Parlement moeten komen en specifiek geoormerkt moeten zijn.
• Nieuwe Mandaten en Middelen: Zowel FIRM-IFDH (NPM, klachtenbehandeling) als Unia (nieuwe adviserende raden) hebben nieuwe of versterkte mandaten gekregen, maar deze gaan niet altijd gepaard met bijkomende financiële middelen, wat de effectieve uitvoering belemmert. FIRM-IFDH ondervindt problemen met de beperkte middelen die zijn toegewezen voor het NPM-mandaat.
• Klachtenbehandeling: Het mandaat van FIRM-IFDH voor klachtenbehandeling is niet versterkt en blijft een aanbeveling in samenhang met inter-federalisering. FLANHRI heeft sinds 2023 klachtenbehandelingsverantwoordelijkheden overgenomen van de Vlaamse ombudsvrouw Gender en Unia, en heeft een rechterlijkachtige Litigatiekamer opgericht.
• Strategisch procederen: FIRM-IFDH is in 2024 gestart met strategische rechtszaken voor het Grondwettelijk Hof en werkt aan een strategisch litigatiebeleid. FLANHRI heeft de capaciteit om juridische actie te ondernemen.
• Juridische bijstand: IGVM-IEFH's mandaat is versterkt met de criteria "familiale verantwoordelijkheden" en "medische of sociale transitie". FIRM-IFDH biedt juridische ondersteuning aan klokkenluiders, inclusief financiële hulp voor juridische kosten. Unia heeft een "legaal beschermingsfonds" voor slachtoffers in kwetsbare situaties.
• Bewustmaking: Zowel FIRM-IFDH als FLANHRI hebben een breed mandaat voor bewustmaking. FIRM-IFDH heeft een campagne gelanceerd ter bevordering van een klokkenluidervriendelijke cultuur.
• Bewustzijn bij Overheidsinstanties: Het bewustzijn van FLANHRI's mandaat bij Vlaamse autoriteiten is nog beperkt, gezien de recente oprichting van het instituut. Relevante federale autoriteiten hebben over het algemeen een goed bewustzijn van FIRM-IFDH's mandaat.
• Toegang tot Informatie en Betrokkenheid bij Wet- en Beleidsvorming: NHRI's opereren in een complex institutioneel landschap. Toegang tot informatie en samenwerking met beleidsmakers variëren. Er is geen verplichting voor uitvoerende macht om informatie te verstrekken of NHRI's te notificeren over beleidsmaatregelen. Raadpleging vindt zowel formeel (bij wetsvoorstellen) als informeel plaats.
• Functionele Immuniteit: FIRM-IFDH en FLANHRI hebben mechanismen voor functionele immuniteit voor bestuursleden en personeel. Unia's directeuren hebben mandaat van 6 jaar.
• Bedreigingen voor NHRI's: Unia wordt regelmatig aangevallen in de media en politieke programma's, wat heeft geleid tot een politieke overeenkomst om het budget met 25% te reduceren. Plannen om Unia's federale competenties in te trekken, zouden het instituut aanzienlijk verzwakken.

Belangrijkste Aanbevelingen van NHRI's aan Nationale Autoriteiten:

• Transponeren van EU-richtlijnen over gelijkheidsorganen, inclusief versterking van onderzoeks- en juridische bevoegdheden en consultatieverplichting.
• Sluiten van een samenwerkingsakkoord voor inter-federalisering van FIRM-IFDH's mandaat en het toekennen van klachtenbehandeling aan FIRM-IFDH.
• Uitbreiden van FIRM-IFDH's NPM-mandaat tot plaatsen van vrijheidsbeneming onder regionale bevoegdheid en zorgen voor adequate financiering van het NPM.
• Toewijzen van bijkomende middelen voor elk nieuw mandaat of elke uitbreiding.
• Vaststellen van sterkere garanties voor FLANHRI's budget, dat direct van het Vlaams Parlement moet komen.

2. Mensenrechtenverdedigers en Ruimte voor het Maatschappelijk Middenveld:

• Wetgeving die het Maatschappelijk Middenveld Negatief Beïnvloedt:Vrijheid van Vereniging: De aankondiging van een nieuw wettelijk mechanisme om "gevaarlijke radicale organisaties" te verbieden roept zorgen op over brede interpretatie en gebrek aan procedurele garanties.
• Vrijheid van Vergadering: Demonstraties vereisen vaak vergunningen, wat tot weigeringen heeft geleid, vooral in de context van het conflict in Gaza. Gemeentelijke administratieve sancties worden soms gebruikt om niet-gewelddadige ongehoorzaamheid te criminaliseren.
• Belemmeringen voor Toegang tot Informatie: De publiciteit van officiële documenten is complex en de effectiviteit van beroepsinstanties wordt bekritiseerd. Er is behoefte aan verbetering van het recht op toegang tot publieke documenten.
• Beperking van Toegang tot Financiering: Amendementen op het Vlaams Decreet inzake sociaal-cultureel werk en het Vlaams Gelijkerechten Decreet roepen zorgen op over onafhankelijkheid en de financiële voorspelbaarheid voor organisaties die geen "partnerorganisatie" status verkrijgen.
• Handhaving van Vonissen: De gebrekkige handhaving van duizenden vonnissen door overheidsinstanties, met name met betrekking tot de opvang van internationale beschermingsaanvragers, heeft een ernstige impact op NGO's, advocaten en magistraten. Dit leidt tot een enorme werkdruk en ondermijnt hun functioneren.
• Specifieke Steun aan Vrouwen en LGBTQ+ Mensenrechtenverdedigers: IGVM-IEFH biedt juridische ondersteuning aan personen die discriminatie ondervinden op basis van geslacht. Unia en IGVM-IEFH werken samen met LGBTQ+ organisaties. FIRM-IFDH erkent de noodzaak om in toekomstig onderzoek data te disaggregeren om de unieke uitdagingen van kwetsbare groepen te belichten.
• Surveillance door Staatsactoren: Onderzoek toont aan dat 6% van de bevraagde organisaties surveillances door Belgische of buitenlandse overheidsdiensten vermoedt. Er zijn meldingen van gebruik van Pegasus-spyware.
• Strategische Rechtszaken tegen Publieke Deelname (SLAPP's): Dreigingen en juridische intimidatie komen voor, met name tegen personeelsleden. Minstens 5% van de organisaties meldt onderwerp te zijn geweest van (dreigingen met) juridische procedures (SLAPP's).
• Gender Aspect: Vrouwelijke politieke kandidaten zijn meer onderhevig aan agressief en seksistisch gedrag. Dit heeft een negatieve impact op hun welzijn en politieke betrokkenheid.
• Transnationale Repressie: Zorgen zijn geuit over schade aan Koerdische televisiestations tijdens een politie-inval en de mogelijke gevolgen voor persvrijheid. FIRM-IFDH's studie wees op verdenkingen van surveillance door nationale of buitenlandse veiligheidsdiensten en fysieke agressie tijdens demonstraties. De noodzaak van een ambitieuze omzetting van de Europese anti-SLAPP-richtlijn wordt benadrukt.
• Nationale Initiatieven en Beleid: Er zijn geen specifieke nationale strategieën voor de bescherming van mensenrechtenverdedigers, maar drie nationale actieplannen (Bedrijf en Mensenrechten, Gendergerelateerd Geweld, Racisme) erkennen de rol van maatschappelijke organisaties.
• Activiteiten van NHRI's ter Ondersteuning: NHRI's dragen bij door prijzen toe te kennen, promotiecampagnes te voeren, gezamenlijke bijeenkomsten te organiseren, te monitoren, klachten te behandelen en juridische bijstand te verlenen. FIRM-IFDH heeft specifieke mandaten met betrekking tot klokkenluiders en is focal point tegen SLAPP's. NHRI's werken samen met internationale en regionale mechanismen. De ervaringen van vrouwelijke, vrouwen van kleur, moslimvrouwen en queer vrouwen met disproportionele en georkestreerde aanvallen benadrukt de noodzaak om genderaspecten in beschermingsmaatregelen te integreren.

Belangrijkste Aanbevelingen van NHRI's aan Nationale en Regionale Autoriteiten:

• Zorgen voor het behoud van ruimte voor mensenrechtenorganisaties en het faciliteren van hun ontwikkeling.
• Zorgen voor stabiele en voorspelbare financiering voor mensenrechtenorganisaties, zonder hun onafhankelijkheid aan te tasten.
• Vergroten van het bewustzijn over het belang van mensenrechten en de rol van mensenrechtenorganisaties.
• Ambitieuze omzetting van de EU anti-SLAPP-richtlijn, inclusief een effectief ondersteuningssysteem voor gedaagden.
• Verder versterken van de federale wetgeving inzake toegang tot informatie en ratificatie van de Raad van Europa Conventie.

3. Functioneren van Justitiële Systemen:

• Onafhankelijkheid en Onpartijdigheid van de Rechterlijke Macht:Benoemingstermijnen CALL: Het voornemen om rechters bij de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen (CALL) voor een hernieuwbaar mandaat van vijf jaar te benoemen in plaats van voor het leven, roept vragen op.
• Overdracht van Competentie: De mogelijke overdracht van de competentie inzake opvang van internationale beschermingsaanvragers van de arbeidsrechtbanken naar de CALL kan een reactie zijn op de duizenden veroordelingen van de Staat.
• Disciplinaire Controle: Recente wetsvoorstellen en het regeringsakkoord om de disciplinaire controle op rechters te versterken, roepen zorgen op over de traditionele autonomie van de rechterlijke macht en de onafhankelijkheid.
• Autonomie van de Rechterlijke Macht: De voorwaardelijkheid van de autonomie van de rechterlijke macht aan een hervorming van het disciplinaire regime is zorgwekkend en kan leiden tot een "wortel en stok" situatie.
• Toegang tot Justitie:Gratis Rechtsbijstand: Aanbevelingen om de drempels voor gratis rechtsbijstand te verhogen en te indexeren.
• Fysieke en Digitale Toegankelijkheid: Zorgen over de fysieke toegankelijkheid van rechtbanken en de toegang tot digitale documenten voor kwetsbare groepen.
• IGVM-IEFH's Bevoegdheid: De weigering van het Openbaar Ministerie en rechtbanken om IGVM-IEFH's bevoegdheid te erkennen in zaken van niet-consensuele verspreiding van seksuele beelden belemmert juridische ondersteuning.
• Niet-Opname van Rechten: De quasi-straffeloosheid van discriminerende persmisdrijven is een hinderpaal voor toegang tot justitie. De Combat Poverty Service behandelt non-take-up van rechten en beveelt reflectie en maatregelen aan.
• Efficiëntie van Justitiële Systemen:Digitale Zittingen: Het voornemen om digitale zittingen algemeen mogelijk te maken zonder instemming van de partijen brengt risico's met zich mee voor het recht op een eerlijk proces.
• Digitalisering en Kwetsbare Groepen: Digitalisering mag de toegang tot justitie niet bemoeilijken voor digitaal kwetsbare personen.
• Handhaving van Vonissen:Niet-Uitvoering van Nationaal en Europees Recht: De gebrekkige uitvoering van gerechtelijke beslissingen is een van de grootste bedreigingen voor de rechtsstaat in België. Dit betreft zowel nationale vonnissen als uitspraken van Europese hoven.
• Receptiecrisis: De voortdurende receptiecrisis leidt tot niet-uitvoering van gerechtelijke beslissingen en heeft disproportioneel effect op kwetsbare groepen.
• Historische Misdaden: De historische beslissing van het Brusselse Hof van Beroep over misdaden tegen de mensheid in Belgisch Congo onderstreept het belang van het beginsel van legaliteit en de bindende kracht van recht, ook voor historische schendingen.
• Genderregistratie: De niet-uitvoering van de uitspraak van het Grondwettelijk Hof over genderregistratie blijft een probleem voor non-binaire personen.
• Studie FIRM-IFDH: FIRM-IFDH voert een studie uit naar de niet-uitvoering van nationale vonnissen en heeft reeds vele onuitgevoerde beslissingen geïdentificeerd in diverse themagebieden.
• Vertraging en/of Gebrek aan Publicatie van Vonissen: Het Centrale Register van burgerlijke en strafrechtelijke vonnissen is nog niet toegankelijk. Publicatie zou de transparantie en toegankelijkheid van rechtspraak verbeteren.
• Gender Aspecten in Toegang tot Justitie: Problemen zoals de niet-uitvoering van het vonnis over genderregistratie, de weigering om IGVM-IEFH's bevoegdheid te erkennen in zaken van seksuele beelden, en de quasi-onmogelijkheid om persmisdrijven te sanctioneren, treffen disproportioneel vrouwen en gemarginaliseerde gendergroepen. De receptiecrisis treft onevenredig alleenstaande mannen die asiel zoeken.
• Uitvoering van Uitspraken van Europese Hoven: De uitvoering van uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens met betrekking tot geïnterneerden (L.B. groep), overbevolking in gevangenissen (Vasilescu groep) en buitensporige procedureduur (Bell zaak) blijft zorgwekkend. België is veroordeeld voor deze kwesties, en de uitvoering verloopt traag.
• Middelen voor Justitie: België allocateert minder van zijn BBP aan justitie dan de Europese mediaan en heeft minder rechters en niet-magistraten per hoofd van de bevolking. Dit gebrek aan middelen leidt tot problemen zoals betalingsachterstanden voor gerechtsvertalers en -tolken, en de sluiting van gerechtshoven. Het regeringsakkoord bevat geen duidelijke engagementen om de middelen significant te verhogen.
• Statistieken over Procedureduur: Volledige statistische gegevens over de afhandelingstijd en de afhandelingsgraad van Belgische rechtbanken zijn nog niet gepubliceerd, ondanks aanbevelingen van Europese actoren en FIRM-IFDH.
• Engagement met Rechtbanken: FIRM-IFDH en de Combat Poverty Service onderhouden contacten met magistratenorganisaties en rechters.
• Bewustmaking van het Algemene Publiek: NHRI's communiceren regelmatig met het publiek over uitspraken van Europese hoven en de gebrekkige implementatie door de Staat.

Belangrijkste Aanbevelingen van NHRI's aan Nationale en Regionale Autoriteiten:

• Niet-Uitvoering van Vonissen: Urgente prioriteit maken van de naleving van gerechtelijke beslissingen. Een parlementaire hoorzitting organiseren en regelmatige updates over de opvolging van belangrijke, niet-geïmplementeerde uitspraken vragen. Wetgevende amendementen goedkeuren om lacunes aan te pakken.
• Bijkomende Middelen voor Justitie: Zich engageren voor een adequaat budget en voldoende personeel en middelen voor rechtbanken, rekening houdend met Europese standaarden. Ervoor zorgen dat de financiering van justitie onafhankelijk blijft van prestatiecriteria door de uitvoerende macht.
• Aanpakken van Buitensporige Procedureduur: Gegevens publiceren over de procedureduur en afhandelingsgraad, uitgesplitst per gerechtelijk arrondissement en jurisdictie. Details verschaffen over maatregelen om de achterstand in familierechtbanken aan te pakken.
• Non-Take-Up van Rechten: Passende financiële middelen en opleiding voorzien voor administratieve autoriteiten. Ex ante en ex post evaluaties van maatregelen met impact op armoede uitvoeren, met betrokkenheid van kwetsbare personen. Een plan aannemen om de non-take-up van rechten te bestrijden op federaal, regionaal en lokaal niveau.

4. Mediavrijheid, Pluralisme en Veiligheid van Journalisten:

• Mediaonafhankelijkheid: Audiovisuele media vallen onder de exclusieve bevoegdheid van de gemeenschappen. In Vlaanderen zijn er diverse waarborgen voor mediaonafhankelijkheid, waaronder redactionele statuten, wettelijke garanties en historische redenen (afname van politieke affiliatie). De stijging van België naar de 16e plaats in de World Press Freedom Index duidt op een relatief gezond medialandschap. Er zijn echter zorgen over de pluraliteit van de raad van bestuur van de publieke omroep VRT.
• Vrijheid van Meningsuiting en Redacteursvrijheid: Zorgen zijn geuit over het gebruik van commerciële wetgeving om preventieve censuur te rechtvaardigen. Geweld en andere vormen van intimidatie tegen journalisten zijn gemeld.
• Onafhankelijkheid en Effectiviteit van Mediatoezichthouders: De Vlaamse mediaregulator VRM is wettelijk onafhankelijk.
• Uitdagingen in Toegang tot Informatie/Documenten van Publiek Belang: België heeft de Raad van Europa Conventie inzake toegang tot officiële documenten geratificeerd, maar de formele ratificatie is nog niet voltooid en de toegang tot documenten blijft complex.
• Nieuw Strafwetboek en Staatsgeheimen: Het nieuwe Strafwetboek breidt de definitie van staatsgeheimen uit, wat zorgen oproept over persvrijheid en de rol van klokkenluiders.
• Gender Aspecten in de Media: Vrouwen en transgenderpersonen zijn ondervertegenwoordigd in de media. IGVM-IEFH is geconfronteerd met problematisch gedrag in de media dat gendergerelateerd geweld bagatelliseert of minachting uit voor vrouwen.

Belangrijkste Aanbevelingen van NHRI's aan Nationale en Regionale Autoriteiten:

• Ambitieuze omzetting van de EU anti-SLAPP-richtlijn.
• Verder versterken van de federale wetgeving inzake toegang tot informatie en ratificatie van de Raad van Europa Conventie.

5. Andere Uitdagingen voor de Rechtsstaat en Mensenrechten:

• Checks and Balances: De scheiding der machten staat onder druk, met name ten koste van de rechterlijke macht, als gevolg van onvoldoende financiering, pogingen van de uitvoerende macht om controle te versterken, gebrek aan naleving van gerechtelijke uitspraken en verschuiving van sanctionering naar administratieve maatregelen.
• Belgische Verantwoordelijkheid voor Historische Misdaden: De historische uitspraak van het Brusselse Hof van Beroep die de Belgische Staat veroordeelt voor misdaden tegen de mensheid in Belgisch Congo is een belangrijke stap vooruit voor de rechtsstaat en het beginsel van legaliteit.
• Kunstmatige Intelligentie (AI): De opaciteit rond het gebruik van AI door overheidsinstanties is een zorgpunt. Er is een gebrek aan openheid over het gebruik en de werking van AI-systemen, wat een accountability-gap creëert. FIRM-IFDH en Unia bevelen de oprichting aan van een publiek register van het gebruik van AI door overheidsinstanties en de creatie van een toezichthoudend orgaan. De risico's van discriminatie, uitsluiting en profilering worden benadrukt.

Conclusie:

Het rapport schetst een beeld van België in 2025 waarin diverse uitdagingen blijven bestaan met betrekking tot de rechtsstaat en mensenrechten. De onafhankelijkheid en effectiviteit van de NHRI's worden beïnvloed door kwesties als inter-federalisering, financiering en toegang tot informatie. De ruimte voor het maatschappelijk middenveld en mensenrechtenverdedigers staat onder druk door nieuwe wetgeving, gebrekkige handhaving van vonnissen en bedreigingen zoals surveillance en SLAPP's. Het functioneren van justitiële systemen wordt belemmerd door een gebrek aan middelen, trage procedures en vooral de structurele niet-uitvoering van gerechtelijke beslissingen. Ook de mediavrijheid en de veiligheid van journalisten zijn aandachtspunten, met zorgen over censuur en nieuwe wetgeving inzake staatsgeheimen. Tot slot worden de checks and balances, de aanpak van historische misdaden en de regulering van artificiële intelligentie geïdentificeerd als belangrijke uitdagingen voor de rechtsstaat. De NHRI's formuleren concrete aanbevelingen aan de nationale en regionale autoriteiten om deze kwesties aan te pakken en de mensenrechten in België te versterken. De voortdurende gebrekkige uitvoering van gerechtelijke beslissingen wordt benadrukt als een van de grootste bedreigingen voor de rechtsstaat