In de Juristenkrant is een artikel te lezen van de Dirk Leestmans met Mathilde Steenbergen, topvrouw van het Belgisch gevangeniswezen, over de (al decennialange) aanhoudende crisis in onze strafinstellingen. Waarom geraakt dat probleem van overbevolking maar niet opgelost? En wat willen we eigenlijk bereiken met vrijheidsstraffen die in de praktijk neerkomen op het stapelen van mensen? “Ik heb geleerd dat invloed soms belangrijker is dan macht.” Lees het volledige interview via deze link.
Samenvatting met AI
Het probleem van overbevolking in Belgische gevangenissen is structureel en groeit al decennia. Mathilde Steenbergen, directrice-generaal Dienst Penitentiaire Inrichtingen, omschrijft de situatie als een "crisismodus" en een "vicieuze cirkel". Zelfs zonder beleidswijzigingen zouden er elk jaar 1.000 gedetineerden bijkomen, wat neerkomt op de noodzaak om jaarlijks een gevangenis bij te bouwen.
Belangrijke aspecten en oorzaken van het probleem zijn:
- Uitvoering van korte straffen: De uitvoering van straffen tussen zes maanden en drie jaar heeft geleid tot een toename van 1.689 gedetineerden. Steenbergen erkent dat de tweede fase van deze beslissing (uitvoering van straffen tussen 6 maanden en 2 jaar) beter overwogen had moeten worden, en dat er na de eerste fase geëvalueerd en bijgestuurd had moeten worden.
- Punitief populisme en maatschappelijke roep om repressie: Er is een groeiende roep naar strengere straffen, wat leidt tot een toename van de gevangenispopulatie, ondanks dat de criminaliteit mogelijk niet is toegenomen, maar wel in complexiteit en ernst.
- Gebrek aan middelen en inefficiëntie:
- Budgetten zijn gekoppeld aan de capaciteit in plaats van aan de effectieve bevolking, wat leidt tot een tekort aan personeel. Dit veroorzaakt overbelasting bij diensten zoals de Psycho Sociale Dienst (PSD), waardoor dossiers zich opstapelen, verslaggeving achterblijft en reclassering vertraging oploopt, met als gevolg dat mensen langer vastzitten.
- Verouderde gebouwen verslechteren sneller door overbevolking, wat soms zelfs tot sluitingen leidt en de druk op andere inrichtingen verhoogt.
- Georganiseerde criminaliteit: Bendes organiseren zich binnen de gevangenissen en zetten criminele activiteiten voort vanuit detentie, wat ook de veiligheid van personeel bedreigt tot in hun privéleven.
- Juridisering van gedetineerdenrechten: Een toegenomen juridisering van de rechten van gedetineerden creëert een moeilijk evenwicht. Hoewel basisrechten gerespecteerd moeten worden, leidt een te enge juridische benadering tot extra werk en bemoeilijkt het het management, waardoor soms beslissingen worden genomen (zoals iemand in een gesloten sectie houden) die de toepassing van de basiswet uithollen.
- Magistratuur en straffen: Hoewel er een evolutie is, denken sommige magistraten nog te vaak in termen van straf = gevangenis. Rechters houden soms al rekening met de realiteit door bijvoorbeeld straffen van 37 maanden uit te spreken om zeker te zijn van uitvoering. Er is een roep om rechters meer te ondersteunen met criminologische kennis, niet alleen juridische, en om te kijken naar de effectiviteit van gevangenisstraffen gezien het hoge recidivecijfer van 70%.
- Voorwaardelijke vrijlating (VI): Een groot probleem is dat 53% van de gedetineerden kiest voor strafeinde in plaats van de procedure voor voorwaardelijke vrijlating te volgen. Dit komt vaak doordat de psychosociale dienst overwerkt is en er lange wachtlijsten zijn voor noodzakelijke therapieën, waardoor re-integratie onmogelijk wordt en mensen onnodig langer vastzitten.
Voorgestelde oplossingen en te nemen stappen:
Mathilde Steenbergen ziet vijf grote stappen om het probleem aan te pakken, waarvoor minstens tien tot vijftien jaar nodig is:
- Urgente maatregelen: Zoals de noodwet, om "zuurstof" te geven en de onveilige situatie voor personeel, gedetineerden en maatschappij te verbeteren.
- Voldoende middelen: Budgetten moeten gekoppeld worden aan de effectieve gevangenispopulatie in plaats van aan de capaciteit, voor personeel en algemene werking, om meer veiligheid te kunnen garanderen.
- Aandacht voor personeelsveiligheid: Het tegengaan van bedreigingen, zowel binnen als buiten de gevangenismuren, vraagt om intensievere samenwerking met partners.
- Samenwerking met partners: Het gevangeniswezen kan het probleem niet alleen oplossen. Alle partners moeten hun verantwoordelijkheid nemen, waaronder Volksgezondheid (geïnterneerden), de Regie der Gebouwen (capaciteit), ambtenarenzaken (rekrutering), Dienst Vreemdelingenzaken (uitwijzing), en de deelstaten (re-integratie).
- Fundamenteel debat over straffen en uitvoering van straffen: Dit debat moet gevoerd worden met de magistratuur en advocatuur over de gewenste wijze, duur en plaats van strafuitvoering.
Andere voorgestelde maatregelen en inzichten:
- Beperking van juridisering: De "slinger van de juridisering" is te ver doorgeslagen, wat de dagelijkse praktijk bemoeilijkt en de toepassing van de basiswet dreigt uit te hollen.
- Vaste VI-datum: Een vaste datum voor voorwaardelijke invrijheidstelling, bijvoorbeeld op de helft van de straf, met uitzonderingen voor ernstige risico's. Dit zou de gevangenissen ook verplichten om iedereen die wil re-integreren, die kans daadwerkelijk te geven.
- Minimale dienstverlening: Introductie van minimale dienstverlening vanaf de eerste dag van een staking in gevangenissen wordt als absoluut noodzakelijk gezien.
- Focus op kwaliteit: Het debat moet verschuiven van kwantiteit naar kwaliteit van detentie, waarbij detentie zinvol moet zijn om het hoge recidivecijfer aan te pakken.
- Rol van ambtenaren: De administratie, als "civil servants", heeft de plicht om objectiviteit en goed onderbouwde adviezen in het debat te brengen, los van emoties en verkiezingen.
- Dialoog: De noodzaak om met elkaar te praten en naar elkaar toe te groeien, in plaats van vingerwijzen en wederzijdse verwijten, met het gemeenschappelijke doel van een veiligere maatschappij.
- Bouwen van gevangenissen: Hoewel Steenbergen niet principieel tegen bijbouwen is, benadrukt ze dat bijbouwen het probleem niet zal oplossen, aangezien cijfers aantonen dat meer cellen leiden tot meer gedetineerden.
- Internationaal toezicht: Het Europees Comité ter voorkoming van foltering (CPT) speelt een belangrijke rol in de evaluatie van de situatie in Belgische gevangenissen en hun rapporten dienen als leer- en verbeteringsmomenten.
De problematiek is complex, vraagt om een gecoördineerde aanpak over verschillende beleidsdomeinen heen, en is niet snel op te lossen.
